Viagraman Documentaire

Op zoek naar de kenmerken van Volendammers.
Programmamaker Michael Schaap bezocht hechte gemeenschappen voor een reeks portretten. „We zijn vertrokken vanuit de vooroordelen.”
10 januari 2013.
De Nederlander. Is hij een nuchtere handelaar? Een groepsdier met een te grote mond?
Nee, te simpel. Er valt heus meer over ons volk te vertellen wanneer we er een vergrootglas boven houden. Gefascineerd door Nederlandse subculturen ging programmamaker Michael Schaap, bekend van zijn documentaire De Viagraman , als een ouderwetse antropoloog langs bij een aantal hechte Nederlandse gemeenschappen. In de nieuwe VPRO-serie De Hokjesman bezoekt hij onder meer de Volendammers, de Molukkers, de Veluwse boeren, het Korps Mariniers en de antroposofen.
Wat was het idee achter de serie?
„Jurjen Blick, met wie ik eerder De Viagraman maakte, heeft net als ik een fascinatie voor aparte gemeenschappen. We wilden de klassieke vragen van de antropologie uit de kast trekken. Hoe zit het met ideeën over de eigen voortreffelijkheid en het eigen glorieuze verleden? Wanneer is het ‘wij’ tegenover ‘zij’?”
Vanwaar die fascinatie?
„Ik ben half-joods, opgegroeid in Amsterdam-Zuid. Al van jongs af worstelde ik met de vraag: hoe komt het dat in de Tweede Wereldoorlog tachtig procent van de Nederlandse joden werd vermoord? Hoe kan een scheiding tussen mensen uiteindelijk in zoiets ontaarden? Deze kwestie speelt op de achtergrond. Maar in de serie gaat het daar niet om. We hebben dit programma gemaakt met groot respect voor iedere groep en met als doel om gemeenschappen te doorgronden.”
Toch heeft u ook lastige reacties gekregen. Door de mariniers werd u dagelang genegeerd.
„Dat is logisch. Als je je in hechte gemeenschappen mengt, loop je ook tegen muren aan.”
U bent vaak in beeld en draagt een ouderwets pak met vlinderstrik. Waarom?
„Dat iemand in beeld loopt, is bij de meeste documentaireseries het geval. Dat wil men graag in Hilversum omdat het meer kijkers zou trekken.
„Bij het soort onderzoeker dat we wilden benadrukken, hoorde dit pak uit de jaren dertig. Ik zie eruit als een vooroorlogse wetenschapper. We hebben bewust voor die vorm gekozen. In de jaren dertig gooiden antropologen feiten en oordelen flink door elkaar. In de oude verslagen van het Meertens Instituut (onderzoeksinstituut voor taal en cultuur, red.) staan ronkende volzinnen over de aard van de Veluwse boer of de Volendammer. Clichés en stereotiepen waar we nog steeds in geloven.
„We vonden het aardig om vanuit het vertrekpunt van zo’n vooroordeel langzamerhand de ui af te pellen om uiteindelijk te zien wat er in de kern van overblijft.”
U leest de Volendammers in het café voor uit het boek De Nederlandsche Volkskarakters uit 1938. Daarin staat dat de Volendammers ‘kinderlijk naïef’ zijn en ‘ruw van taal’. Was dat niet confronterend?
„Zoiets voorlezen werkt goed, je krijgt daardoor meteen een reactie. Toen ik in die archaïsche taal uit het boek iets voorlas aan een boer uit de Gelderse vallei, bleek hij die taal zelfs nog goed te verstaan. Hij zei: ‘Dat is krek zo: precies eender’.”
Maar sommige vooroordelen kloppen wel?
„Volendammers zijn inderdaad harde werkers. Wat me opviel is hoe weerbaar ze zijn. Eerst waren het haringvissers, toen de Zuiderzee werd afgesloten gingen ze over op paling. Nu zijn ze overgegaan op de bouw.”
In de aflevering over de Molukkers spreekt u ‘oom Agoes’ die vertelt dat hij in 1975, samen met een aantal andere Nederlandse Molukkers, koningin Juliana in paleis Soestdijk wilde gijzelen.
„Ja, bijzonder. Hij had dit verhaal nog nooit verteld en heeft er nachten van wakker gelegen of hij dat wel op tv moest doen. In de uitzending zeg ik grappend dat het jammer is dat het plan niet is geslaagd. Agoes is zo’n lieve man, volgens mij had hij het heel gezellig gehad met Juliana. Hij zou haar geen vlieg kwaad doen.”
De serie bestaat uit acht afleveringen. Komt er een vervolg?
„Geen idee. Dit soort korte series zijn relatief duur en tijdrovend. Er hangt ons in Hilversum een zware wolk boven het hoofd. Er komen ontslagen, de eisen voor budgetten worden nog strenger. We moeten eerst maar eens zien hoe dit bij het publiek valt.”
De Hokjesman (VPRO) 1. De Volendammers, 10 januari 2. De Molukkers, 17 januari 3. De Boeren, 24 januari 4. De Adel, 31 januari 5. De Autonomen, 7 februari 6. Het Korps Mariniers, 14 februari 7. De Antroposofen, 21 februari 8. De Socialisten, 28 februari Ned. 3, 21.35-22.30 uur.
Van Viagraman tot Hokjesman.
Michael Schaap (Amsterdam, 1968) studeerde politicologie aan de UvA en camera en regie aan de Filmacademie in Amsterdam.
Voor de VARA maakte hij programma’s als De wereld volgens Dummer en Circus Pavlov . Bij de VPRO werkte hij aan programma’s als Het Geluk van Nederland, Levi & Sadeghi, Lopende Zaken en Waskracht! In 2004 maakte hij de documentaire Mamma, waarom ben ik besneden en in 2009 De Viagraman waarin hij de invloed van de viagrapil en porno op de man onderzoekt.